Hasan Turgut’un Gülten Akın şiirini orta, ortam ve iştirak ekseninde ele aldığı ‘Araziyi Düzleştirmek: Gülten Akın Şiirinde İştirakin İnşası’ kitabı Metis Yayınları tarafından Bilge Karasu Edebiyat İncelemeleri Dizisi bünyesinde yayımlandı. Aktör-ağ teorisi ve izonomi bağlamlarında irdelenen şiirlerle birlikte kitap, birebir vakitte Gülten Akın’ın ve müktesebatının Türkçe şiirdeki tarihi pozisyonunu belirleme emelinde.
Hasan Turgut, 1988 Mardin doğumlu. Mimar Sinan Hoş Sanatlar Fakültesi Türk Lisanı ve Edebiyatı Kısmında lisans tahsilden sonra Yıldız Teknik Üniversitesi’nde birebir kısımda yüksek lisansını tamamladı. Doktora öğretimine Boğaziçi Üniversitesi’nde devam eden muharrir, çeşitli mecralarda birçok yazı yayımlamakla birlikte İstanbul Vilayet Ulusal Eğitim Müdürlüğü’nde lisan uzmanı olarak çalışmakta. Kitap in media res, yani “ortasından” ibaresiyle başlamakta. Çünkü müellifin temel tezi Gülten Akın şiirinin ortanın, ortamın ve nihayetinde paydaşlığın şiiri olduğu. Bu bağlamda Gülten Akın’ın özellikle 1971 “Kırmızı Karanfil” ile başlayan aktivizm periyodu, diğer bir sözle orta devri ön planda. Halk edebiyatı biçemlerinin yükte olduğu bu periyotta Akın’ın benliğini dışarıya açarak kozmostaki öteki eksenlerle diyaloğa girdiği belirtiliyor. Ben-benlik kavramları ise Levinas’ın fikriyatı izleğinde ele alınmış. Kabaca, varoluşunu diğerinde gerçekleştiren, diğerine karşı sorumluluk sahibi olan bir ben ve benlik pozisyonu kelam konusu. Böylelikle Akın şiirinin başat ögesi kolektivite olarak karşımıza çıkmakta. Alışılmış politik veçhe ile birlikte. Lakin, Akın şiiri politik ihtilaflara odaklanmak ve kutupları sertleştirmekten çok uzlaşıya kavuşarak paydaşlığı tesis etme emeli gütmekte. Bu bağlamda tabiat da iştirake dahil çünkü tabiattaki her fail şiire içkin, yani “bir gecekonducuyla buğday tanesi ortasında hiyerarşik bir fark” görülmeyen bir “konsensüs” mevcut. Gerçekten, bu doğrultuda Akın şiirinin “en bariz talebi” eşitlik. Natürel olarak eşitlik sorunu beraberinde birçok açmaz getirdiği üzere şairin bu açmazlara karşılığı paydaşlık ve ortam inşası oluyor. Diğer bir sözle komünal ve ferdî çatışma ekseninde Descartesçı ikilikleri aşarak tabiatla ittifak yapan, birey-toplum çatışmasına hapsolmayarak haklı-haksızın olmadığı “ara bir cedel noktasında” uzlaşıyı sağlama maksadı güden Akın, müellifin sözüyle “arabulucu” üzere çalışmakta. Böylece çoğul benlik arayışından kelam etmek mümkün olurken heterojen benlik tasarımı üzerinden kişisel ve komünal sesler bir ortada görülmekte. Gerçekten, bu bir aradalıkla “eksiltilmiş seslerin” sesi olan Akın, şiiri deneysel bir alan olarak görerek ömrü, yaşamsal enerjiyi hariç tutan poetikaların karşısında durmakta. Bu sayede, “eksiltilmiş sesler” akışkan bir biçimde dolanımda olduğuna nazaran başta politik tahakküm olmak üzere her türlü hegemonyadan sıyrılarak kişiliğin hem mikroskobik hem de makroskobik bağlamlarının tek potada eridiği bireysel-komünal ortasında bir diyalektik kelam konusu. Akın’ın bir yazısında korkuluksuz köprüye benzetilen poetik izleğin başarısı şaire nazaran bu köprüden “ben” olarak geçmekte yatıyor. Böylelikle şiirinde tanıdığa ve tanıdık kılınanlara yer veren Akın öznelerarası bir ontolojide ilerleyerek maduniyet kavramını da şiirine dahil etmekte.
Araziyi Düzleştirmek – Gülten Akın Şiirinde Paydaşlığın İnşası, Hasan Turgut, 216 syf., Metis Yayınları, 2023. Daha yalın bir tabirle belirtmek gerekirsek Akın şiiri her türlü hiyerarşik aksiliğin ötesinde eşdeğerliliği temel alan bir toprakta inşa edilmiş. Turgut, bu tespitlerini iki metodik kavram üzerine oturtuyor. Birincisi Bruno Latour’un aktör-ağ teorisi, ikincisiyse Kojin Karatani’nin izonomi modeli. Latour’dan başlamak gerekirse düşünür, tek düzlemli merkezi bir eylemsellik yerine sayısız failin ördüğü kompleks bir yapı ortaya koymakta. “Bu teoride, aktör, dünyanın bütün bileşenlerinin içinde büyüyeceği uzamı deşifre ederken, ağ ise dünyanın hangi vasıtalar, izler ve yollar kanalıyla bu uzamlar içine getirildiğini ve orada dönüştürüldükten sonra nasıl dışarı geri gönderildiğini açıklar.” Böylece teorisin asıl vurucu yanı bir toplumsal yapıya rastgele bir varsayım, model, yargı yahut öngörüyle yaklaşmaması. Dikkate bedel bir başka konu ise Latour’un eylemselliğe yalnızca insanı değil, insan dışı varlıkları da katıyor oluşu. Yani, düşünürün amacı hegemonya değil, negatif bir temsil, bir asosyoloji kurmak. Natürel bu derece çoğulcu bir yapı ve genişleyen eylemselliğin yeni irtibatların tabanı oluşu “dünyadaki çeşitliliğin mecazı” olmakla birlikte bu çeşitlilik düz bir uzamdan çok engebeli bir toprakta gerçekleşiyor. Buradan hareketle, “Dolayısıyla Latour’un değerle üzerinde durduğu bahislerden biri, daha sonra Gülten Akın şiirindeki bariz stratejilerini de göreceğimiz, araziyi düzleştirmektir” diyor müellif.
Turgut, Latour’un savını Kojin Karatani’nin izonomi kavramıyla birlikte okumayı tercih etmiş çünkü Karatani demokrasi değil, izonomi modelini önermekte. Bu modeldeki asıl vurgu eşitliğin özgürlük ile birlikte eylenmesi ve yeni bir kontrat toplumunun oluşturulması formunda. Böylece çoğunluk merkezli Atina demokrasisiyle çoğulculuk asıllı İyonya izonomisini kıyaslayarak kavramını somutlaştırmış. Düşünüre nazaran asıl kilit nokta her türlü hükmetme pratiklerinin reddinde yatıyor. Bu bağlamda ne ferdi ne de toplumsal bir birikim kelam konusu. Kitaptaki sözüyle söylemek gerekirse “Benlik asli kıymetine birikimi dağıttıkça kavuşur.”
İki metodik modelden hareketle Akın şiirine toprak ve yerellik bağlamında bakıldığında birincinin Latour’un Globallik karşısına koyduğu Yerküresellik kavramı öne çıkmakta. İkisi ortasındaki temel fark ise kabaca şu: Globallik insan aksiyonlarını uzaktan, Yerküresellik ise yakından kavramakta. Böylece Yerküresellik insan hassaslığıyla kol kola ilerleyen bir kavram ki Akın, toprağı tekil bir kimlik kategorisine hapsetmeyerek politik eylemesinin yanı sıra; yerelliği “kapanarak farklılaşma” manasıyla değil, toprağın herkesin kılınmasıyla dünyayla bütünleşen tarafıyla sunuyor. Öteki bir deyişle, yasa, kültür üzere yapay dizgeleri imleyen nomos yerine tabiata içkin physis kavramı ön planda. “Dolayısıyla şiirin yüzeyinde karşımıza çıkan tansiyonlar şairin kendisinden neşet etmez, lisanın ve cihanın dizaynına içkin olan iktidar örüntülerinin etkisizleştirilme pratiğinden kaynaklanır.” Akın’ın bizlere sunduğu incelik kavramı da tıpkı doğrultuda manasını kazanıyor: Ah, kimselerin vakti yok / Durup ince şeyleri anlamaya
Böylelikle, dikey değil yatay bir toplumsal tahayyül için birincinin araziyi düzleştirmek gerekmekte zira iktisada, cinsiyete, tiplere dayanan tahakküm kurumları bu düz yerde çözümlenmeli. Yani ortam ve iştirak inşası bağlamında; Turgut’un Karatani’ye atıfla belirttiği üzere “imtiyazı reddetmek” ile. Sonuç itibariyle izonomi modeli olmaksızın araziyi düzleştirmek mümkün görünmüyor. Yeniden müellifin sözüne başvurursak izonomi, şairin sigortası olarak da okunabilir. Kelamın özü, “Merkeze ulaşmayı değil, merkezi yapıbozuma uğratmayı denemiştir. Burada merkezle başta poetik, cinsiyetçi, mimari, tipçi ve kapitalist merkezler olmak üzere bütün merkezi konumlanışlara gönderme yapılmaktadır. Akın şiiri, her tipten merkezi dizaynın dışında konum almayı seçen ve bu konumdan beslenen bir şiirdir.”
Sonuç olarak Hasan Turgut, Gülten Akın şiirine farklı bir gözlükle bakarak bu bakışını teorik düzlemde Latour ve Katajani eksenli metodoloji ile ortaya koyarak uzunca bir müddettir nadasa bırakılmış olan şiir toprağındaki tenkit toprağına de can suyu vermekte. Tekrar bu sayede ‘Araziyi Düzleştirmek-Gülten Akın Şiirinde Paydaşlığın İnşası’ şairin ve müktesebatının Türkçe şiirdeki yerini tarihi bağlamda da teslim eden bir kitap olarak okurla buluşuyor.