Seyahat muharriri Melih Uslu’nun Mona Kitap’tan çıkan yeni kitabı Doğu Seyahatnamesi okurla buluştu. Eser, Türkiye’nin doğu vilayetlerine dair detaylı seyahat rotaları ve bilgiler içeriyor. Bu vilayetler ortasında Erzincan, Bitlis, Elazığ, Erzurum üzere Doğu Anadolu ve Urfa, Antep, Diyarbakır üzere Güneydoğu Anadolu vilayetleri de yer alıyor. Kitabı okurken fark etmeden bir doğu seyahati planlamaya başlıyoruz. Uslu’ya da bu minvalde sorular yönelttiğimiz keyifli bir söyleşi yaptık. Ona nazaran maalesef Doğu’yu gereğince tanımıyoruz.
Dolaysız, net bir cevap vermiş olayım: Maalesef gereğince tanımıyoruz. Dünyayı tesiri altına alan Batı tipi hayat biçimi, Türkiye’yi de yakından etkiliyor. Çağdaşlığı ve tek gerçek hayat üslubunu kendisiyle özdeşleştiren bu anlayış, Doğu kavramına yönelik olumsuz önyargıları besliyor. Bu refleks, batıdaki kentlerimizde de var. Meğer uygarlığın, zenginliğin ve bilgeliğin kökeni Doğu’dadır. Güneş, hep Doğu’dan yükselir. Yeterliliğin, geçmişte olduğu üzere tekrar Doğu’dan dünyaya yayılacağına inanıyorum. Haçlılar, her şeyi talan eden seferleriyle Doğu’ya ulaşmayı boşuna denemediler. Doğu imgesi, yüzyıllar boyunca seyyahların, müelliflerin, arkeologların, fotoğrafçıların peşinden koştuğu bir hayaller ve ülküler âlemiydi. Bu durumun, bilhassa son yüz yılda aksine çevrildiğini görüyoruz. Doğu, artık Batıcı kibrin uğraşlarıyla savaşlarla, terörle ve cahillikle eşleştirilmeye çalışılıyor. Meğer gerçek bu değil. “Doğu” diye tabir edilen coğrafyayı anlayarak gezmeye başladığınızda bunu idrak ediyorsunuz. “Doğu Seyahatnamesi”ni yazma fikri, tam da bu nedenlerle ortaya çıktı. Öteki yandan Anadolu’nun doğusu ile batısı ortasında insani ilgiler, duygusal ve manevi bağlar manasında aralıklar gözlemliyorum. Dilerim bu kitap, Çanakkale’den Ulusal Mücadele’ye dek pek çok savaşta birlikte göğüs germiş; asırlar boyunca inançlarıyla, komşuluk, hısımlık, rızk iştiraki ve ahbaplık bağlarıyla kenetlenmiş ülkemizin doğusuyla batısının, iki kardeş coğrafyanın ahalisi ortasındaki kadim bağları tekrar güçlendirip çelikleştirmeye küçük de olsa bir katkı sağlar. “Doğu Seyahatnamesi”nin sloganı da bu niyet hizmet ediyor: “Anadolu’nun doğusunu görmeden Türkiye’yi tanımış olamazsınız.” Türkiye’nin doğusundan yüzler, sesler, tatlar ve tanıklıklar sunan kitap, gezmeyi – keşfetmeyi seven tüm okurları, mükemmel doğal ve kültürel hazinelerle dolu Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerimize çağırıyor. Biliyoruz ki seyahatler, kültürleri birbirine yaklaştırır. Hâlden anlamanın birinci şartı, tanış olmaktan geçer. Bu nedenle bu büyülü coğrafyayı o denli üstünkörü değil; tanışarak, anlayarak, sindirerek gezin. Esnafa selam verin, yer sofralarına oturun ve boz zirvelerin arkasındaki hayatlara kulak verin. Ben o denli yaptım ve Doğu’ya doyamadım. Kaç yüz kez çaya davet edildiğimi, bana kaç sefer “başım gözüm üstüne, yemeğe de buyur,” dendiğini hatırlamıyorum. İnsanlara eğitimli olduğumu düşündürten hâlim – halim nedeniyle bana kaç sefer “hocam” dendiğini de sayamadım. Adres sorduğumda işini, gücünü bırakıp beni aradığım yere kadar götüren beşerler tanıdım. Özetle Ankara’dan ötesi çok fakat çok hoş; gidin mutlaka…
10 YILA YAYILAN UZUN YOLCULUKLAR
Bu kitap kaç yıllık bir çalışmanın sonucu?
Türkiye’nin batısında yaşayan bir müellif olarak ülkemizin doğusu üzerine yazmak için seyahatlerimin yeterliliğe, kalemimin belirli bir olgunluğa ulaşmasını bekledim. Zira yazdıklarımın sıradan bir seyahat güzellemesinden uzak olmasını, gerçekçi müşahedeler ve yorumlar içermesini amaçlıyordum. Açıkçası coşkuyla yazdığım ve alabildiğine seyahat edebiyatına yaslandığım bir kitap oldu. Birinci ilham kaynağım, Ferit Edgü’nün “Hakkâri’de Bir Mevsim” isimli kült kitabıydı. Birebir isimli bir sinema sinemasına de uyarlanan bu etkileyici yapıtın izinde dağların kentinde uzun ve soğuk bir kış geçirdim. 20’li yaşlarımın ortalarında birinci kere geldiğim bu kentte inanılmaz müşahedeler yapma fırsatı buldum. Bu tecrübe, “Doğu Seyahatnamesi”nin birinci nüvelerini ortaya çıkardı. Doğu seyahatlerime eşlik eden bir başka kıymetli eser ise Gérard de Nerval’in “Doğu’da Seyahat” isimli, varoluşçu imgeler taşıyan yapıtıydı. Vakitle gördüm ki Anadolu’nun doğusu, gezip görülecek yerlerinin zenginliği kadar bu coğrafya üzerine kültürel bellek kurmuş hazine pahasında fikirlerle ve inançlarla dolu. Derken Doğu’da Nuh Peygamber’in, Ahmedi Hani’nin, Veysel Karani’nin, Ali Emiri’nin, Ahmed Arif’in, Yaşar Kemal’in izini sürdüm. Karı Bedih’in ezgilerinde Mem’in Zin’e, Siyabend’in Heco’ya, Hz. İbrahim’in Allah’a aşkını düşledim. Yaklaşık 10 yıla yayılan uzun seyahatlerin; müşahede, araştırma ve içselleştirme süreçlerinin sonunda bu kitap ortaya çıktı.
İBN-İ BATTUTA VE PİYER LOTİ ÜZERE HAYATA KARIŞMALI
Bir kenti derinlikli bir biçimde tanıyabilmek için ne kadar vakit ayırabilirsek o kadar yeterli. Tıpkı seyyahların yaptığı gibi… İbn-i Battuta’dan Piyer Loti’ye pek çok isim, keşfetmek için gittikleri coğrafyalarda hayata karışır, orada yıllarca bir yerli üzere yaşarlardı. Alışılmış benim böylesi bir bahtım pek olmuyor. Kimi vakit sonlu bütçe, kimi vakit da iş hayatının şartları gereği, lakin ortalama 10 güne yayılan seyahatler yapabiliyorum. Buna rağmen 2000’li yılların başından itibaren çabucak her fırsatta Türkiye’nin doğusuna gittim. Aslında bir kente gitmekle onu tanımış olmuyorsunuz. Seyahatin öncesinde ve sonrasında yapacağınız araştırmalar; okuduklarınız, izledikleriniz; sohbetlerinize ve fikir alışverişlerinize onu ne kadar dahil ettiğiniz, o kenti tanıma derecenizi belirliyor. Bir kentin ruhuna inebilmek ve köklerinden gelen titreşimleri hissedebilmek için o yörenin müelliflerini, şairlerini, ressamlarını, ozanlarını ve zanaatkârlarını göz gerisi etmemeniz gerek… Bir de anıtsal yapıları ilmek ilmek ören taşların lisanını öğrenme hevesiyle çocukların peşine takılıp, dev bir labirenti andıran Doğu kentlerinin sokaklarına dalmanız… Kentlerin caddelerinden aşağı ve üst hakikat tırmandığınız anda, daracık nemli sokaklar ruhunuzu devralıyor. Kısa müddette yöredeki kadim kentler üzere düşünmeye ve hissetmeye başlıyorsunuz.
URFA BENİ HER SEFERİNDE ŞAŞIRTIYOR
Muhakkak kitapta yer verdiğiniz her kent sizin için özel ve alışılmış hepimiz için bedelli. Ama bu seyahatlerde sizi en çok şaşırtan ilimiz hangisi oldu? Tarihiyle, doğasıyla fark edilmediğini, saklı bir hazine olarak kaldığını fark ettiğiniz bir yer var mı?
Beni her seferinde şaşırtan, yeni hoşluklar keşfetmemi sağlayan yerlerden biri, “Peygamberler şehri” Şanlıurfa’dır. Balıklı Göl ve etrafındaki dinî yapılardan yayılan uhrevi atmosfer, tarihin sınıf noktası Göbeklitepe ve heyecan verici buluntularıyla Karahantepe’nin yanı sıra; renkler, sesler, kokular ve tatlar galerisi Tarihi Urfa Çarşısı, kentin en sevdiğim durakları ortasında. Öte yandan Harran’a geldiğinizde bir gündüz düşü ya da hayal değildir gördüğünüz: Kupkuru ovanın ortasında, karınca yuvalarını andıran kubbeli meskenler, uçsuz bucaksız sarı topraklar, pamuk ve başak tarlaları… Böylesi bir ortamda, rengârenk giysileriyle yaşadıkları yeri cennet bahçesine dönüştürmeye niyetli Harran kadınıdır, kente birinci ayak bastığınızda göreceğiniz. Biber yeşilini, patlıcan morunu, baharat kırmızısını, bozkır sarısını giyen Harran bayanları, kimi defa kendi coğrafyalarına, kimi sefer hasret duydukları büyük kentlerin o renkli dünyasına bürünürler. İşte o vakit Doğu masallarında anlatılan Eski Harran canlanır gözünüzde: Fillerin gezindiği uçsuz bucaksız ormanlar ve serin asma bahçeleriyle kaplı, sulak ve verimli topraklara sahip, av şenliklerinin düzenlendiği Harran’ı düşlersiniz. Sonsuzluğun diyarında, Doğu’nun mistik zamanlarındasınızdır artık. Zımnî hazineme gelince… Antik ismiyle Nisibis’i, yani Nusaybin’i zikretmek isterim. Sanki Nusaybin ile yaşıt, Nusaybin kadar esaslı, Nusaybin kadar bilge kaç kent var yeryüzünde? İnsanlığa büyük hizmetler sunan alımlar yetiştirmiş ilçede, -aynı avluda- İslamiyet ve Hristiyanlık için büyük değer taşıyan iki kutsal yer yan yana durur: Mor Yakup Ortodoks Kilisesi ve Hz. Muhammed’in 13. jenerasyondan torunu Zeynel Abidin’in ismini taşıyan türbe ve cami. Bu özel alan, UNESCO Dünya Mirası Süreksiz Listesi’ne dâhil edilmiş. Nusaybin, tarihi bakımdan varlıklı olduğu kadar doğal güzellikleriyle de ilgiye kıymet. Bölge, boz kiraz kuşunun dünyada bilinen en büyük popülasyonlarından birini barındırıyor. Güneydeki düzlükler ise çöl toygarının Türkiye’de bilinen iki dağılış alanından biri. Bölgede ender bulunan öbür hayvan tipleri de gözlemleniyor. Çizgili sırtlan, yabankeçisi ve vaşak bunlardan birkaçı…
Kültür miraslarını keşfedin
Son olarak sizden okurlarımız için yedi günlük bir tatil için Doğu rotası oluşturmanızı istesek…
Bölgedeki UNESCO Dünya kültür miraslarını keşfederek gezmeye başlayabilirsiniz. Nemrut Dağı’ndaki Kommagene Anıtları, Diyarbakır Surları ile Hevsel Bahçeleri, Ani Tarihî Kenti, Göbeklitepe ve birinci devlet biçiminin ortaya çıktığı yer olarak bilinen Malatya’daki Arslantepe Höyüğü, kesinlikle görülmesi gereken yerlerin başında geliyor. Şimdi yapmadıysanız Doğu Ekspresi ile Kars seyahati da unutulmaz bir tecrübe vaat ediyor. Ayrıyeten dünyanın en büyük Türk – İslam açık hava mezarlığı olan Ahlat Selçuklu Mezarlığı’nı, Mardin’den Midyat’a uzanan güzergâhta dokuz tarihi ibadethaneyi buluşturan Çeşit Abdin Manastırları’nı, süper bir ıssızlığın ortasındaki İshak Paşa Sarayı’nı, Diyarbakır Ulu Camii’ni, Ani Tarihî Kenti ve sonları içerisinde yer alan Anadolu’nun en eski mescidi Menuçehr Camii’ni, Erzurum’daki İkili Minareli Medrese’yi, Antep Zeugma Müzesi’ni, Dara Antik Kenti’ni, Yesemek Heykel Atölyesi’ni de rotanıza dahil etmenizi öneririm. Pekala bütün bu kültürel ve doğal miras alanlarını görmek bir haftaya sığar mı? Bir hafta Doğu Anadolu’ya, bir hafta Güneydoğu Anadolu’ya ayırarak bölgeye dair kapsamlı bir bakış açısına sahip olabilirsiniz.