Saliha Ulusoy
‘Masal Kadın’, bayanın geçmişten günümüze, mitlerden masallara toplumdaki yerine atıfta bulunuyor. Tiyatro oyuncusu, muharrir Sema Çeker’in kaleme aldığı kitapta devler ülkesinde, büyücüler diyarında ve altın kaplamalı saraylarda maceradan maceraya koşarken kelam konusu edilen bayanların bu yeni hali çok diğer…
Sema Çeker’e kitabı ve masallarla ilgili merak ettiklerimizi sorduk, geçmişten günümüze masalların gelişimini konuştuk.
Oyuncu ve öykü anlatıcısı kimliğiniz ile tanınıyorsunuz. ‘Masal Kadın’ ile müellif olarak yayın dünyasına birinci adımınızı attınız. Öncelikle kitabın serüveninden bahsedelim; ‘Masal Kadın’ı yazma fikri nasıl ortaya çıktı?
Hikâye-masal anlatıcılığıyla ilgilenmeye başladığım birinci vakitlerden itibaren masallarda bayan sıkıntısı daima karşıma çıktı. Bir yerde masal anlattığımda ya da çeşitli kümelere bu alanda atölye çalışması düzenlediğimde kesinlikle “Kadınlar masallarda neden ezik, kurtarılmayı bekliyor, berbat bir kurbağayı öpmek zorunda kalıyor” üzere sitemlerle karşılaştım. Uzun uzun, aslında durumun tam olarak bu türlü olmadığını tekraren sefer anlatmak durumunda kaldım. Elbette gelen tüm bu sitem ya da sorulardan sonra masallarda bayan bahsiyle ilgili farklı bakış açılarını anlamak ismine çok fazla araştırma yaptım. O denli ki hususla ilgili bu araştırmalardan sonra bilimsel bir makale yazdım. Elbette yalnızca kısıtlı bir kısma ulaşacaktı lakin bana nazaran tekrar de kıymetli bir kaynaktı. Esasen masal kitapları okurken daima beğendiğim masalları not alma alışkanlığım vardı. O masallara dönüp baktım, bayanların hiç de ezik olmadığı masallardı. Masalda bayan sorununun korkutucu olmadığının altını çizmek ve bu masalların küçük bir kısmını bir kitapta toplamak istiyordum. Pandemi başladığındaysa herkes üzere ben de meskene kapandım. Benim için konutta kaldığım her gün çok değerliydi ve pandeminin başlarında kitabı yazıp tamamladım.
‘BU KİTAPTA YALNIZCA BAYANLARIN BAŞROLDE OLDUĞU MASALLAR OLSUN İSTEDİM’
Bu kitabı bir maksat doğrultusunda kaleme aldığınızı düşünürsek, bu gayeden bize bahsedebilir misiniz?
Anlattığımız kıssalara dönüşürüz. Son yıllarda çok yaygın bir formda gazetelerde, televizyon haberlerinde ya da programlarında, izlediğimiz sinemalarda ya da dizilerde bayanların mağduriyetlerine ağlıyoruz, üzülüyoruz. Meğer baskıya, tacize, şiddete maruz kalan bayan kadar erkek de var. Zati bu erkekler genelde döngünün devamlılığını sağlıyor. Tahminen intikamını birebir teknikleri fizikî olarak kendinden daha zayıf gördüğü bayan ya da çocuk üzerinde uyguluyor. Bir toplumun tabiata, hayvana nasıl davrandığına baktığınızda bayana verilen pahası de çok rahat anlarsınız. Bayan doğurganlığıyla, tabiatla özdeştir. Birinci besin kaynağıdır, birinci öğretmendir. Bayanlar da bir toplumun bakış açısını belirleyecek kadar güçlüdür. Ben istedim ki bu kitapta yalnızca bayanların başrolde olduğu masallar olsun. Masallarda bayanlar her şeyi yapıyor. Kurallar ne kadar makûs olursa olsun, düşmanlar ne kadar çetin olursa olsun bayan kahramanlar bir biçimde ya zekâsıyla ya kaçarak ya savaşarak kesinlikle sonunda memnun sona erişiyor. Bazen evet sabretmek zorunda kalıyor, bazen yalnızca öpülmek için bekliyor, bazen karşısına çıkan dostlardan yardım alıyor. Tıpkı hayatın içinde olduğu üzere masallardaki bu bayanlar hem kendi hayatlarını hem de dünyayı dönüştürebiliyor.
Masal diyarında her şeyin mümkün olduğunu görmek bana kalırsa çok güçlü bir motivasyon kaynağı. Zira masal sembollerin lisanıyla konuştuğu için şuurun derinlerine kadar işleniyor. Böylelikle birey muhtaçlık duyduğu anda ortadan yıllar geçse de masal ya bir sahnesiyle ya da bütünüyle bir biçimde şuurda canlanıyor ve şahsa rehberlik ediyor. Bunu en düzgün babaannemde deneyimledim. On üç yaşında dinlediği bir masal sayesinde hayatının en sıkıntı devirlerinde masalı hatırlayıp tekrar toparlanmayı başarmış… Masal, hayatın hiç de tozpembe olmadığını söylüyor. Evet, ne yaşarsan yaşa geçecek diyor. Ne maniyle karşılaşırsan karşılaş aşılacaktır diyor. Hayatın içinde tekraren defa yanlış sapaktan girsen de sonunda yanlışsız yolu bulacaksın, diyor. Ben de bütün bu taraflarıyla masalların bu kitabı okuyanlara ilham olmasını istedim. Bilhassa bayanlara. Öpülmeye mi muhtaçlıkları var, o vakit bunu sevdiklerinden kolaylıkla talep edebilsinler. Kaçmaları mı gerekiyor, kaçacak gücü ve cüreti bulabilsinler. Savaşmak mı gerekiyor, kaybetmekten korkmasınlar. Yeni bir başlangıç mı gerekiyor, yol ne kadar sancılı olursa olsun memnun sonla biteceğini bilsinler…
Size ilham veren bir olay ya da durumla karşılaşmış mıydınız?
Yıllar evvel hayatımda her şeyin alt üst olduğunu düşündüğüm ve istikrarımı kaybettiğim bir periyot vardı. Artık geriye dönüp baktığımda düzgün ki dediğim bir periyot. Bu türlü vakitlerde herkesin yaptığı üzere kendi sığınağıma dönmek istedim. O sığınak benim için babaannemdi. Oburu için yorgan altı, kıyı kasabası, arkadaş omzu ya da uzun uzun yürüyüşler olabilir. İstanbul’dan çıkıp memlekete gittim. Kış mevsimiydi ve meskende soba yanıyordu. Çocukluğumdan beri en sevdiğim ve bana yuva hissi veren ayrıntılardan biridir soba. Yüzümde daima bir gülümseme vardı zira üzgün olduğumu babaanneme muhakkak etmek istemiyordum. Lakin o bir Anadolu bayanıydı ve sezgileri çok güçlüydü. Yüzüme uzun uzun bakıp beni yanına çağırdı. Otur dedi, sana bir masal anlatacağım. Şaşırdım. Babaannemden daha evvel masal dinlediğimi hatırlamıyorum. Gülümseyip yanına oturdum. Babaannem başladı anlatmaya. Zaman-mekân-gerçeklik algılarını kırıp, beni alıp farklı bir diyara götürdü: Hakikat diyarı… O diyarda yaşayan masal kahramanlarının taklidini yapıyor, bazen sessizlik anları oluşturup bekliyor, bazen sesini yükseltip bazen fısıltıyla konuşuyor, bazense kendi yorumlarını katıp özlü sözlerle eleştirisini yapıyordu. Büyülü bir andı. Anlattığı masal uzundu fakat göz açıp kapayana kadar bitmişti. Ağlamamak için kendimi çok sıkıntı tuttum zira masal, içinde bulunduğum ve bana çok ağır üzere görünen her sıkıntıyı hafifletmişti. İşte o gece düştüm masalların peşine.
Masal Bayan, Sema Çeker, 236 syf., İnkılap Kitabevi, 2022. Kadının gücünü ve kutsallığını hatırlatan bu kitabın yazım sürecinde karşılaştığınız zorluklar nelerdi, nasıl aştınız?
Sanırım masal anlatmak, yazmaktan çok daha keyifli ve kolay. Zira anlatırken seyirciyle kurulan bağla birlikte doğaçlama ilerleyen bir seyahat oluyor. Her şey daha canlı, daha güçlü oluyor. O yüzden bu kitabı da güya insanların gözüne bakarak anlatıyormuşum üzere hissederek yazmaya çalıştım. Yalnızca masalları seçerken biraz zorlandım diyebilirim. Elimde olsa hiç eleme yapmaz ve birkaç ciltlik bir kitap yazabilirdim. Lakin bu kitaba giren masallar yazma sürecinde bana en yeterli hissettiren ve anlatmaktan çok keyif aldığım-alacağım masallardı diyebilirim.
‘BEN, SEN, O DEMEZLER. BİR KIZ, BİR ŞEHZADE, BİR PRENSES DERLER’
Hepimiz masallarla büyüdük. Edebiyatımızın değerli bir ögesi olan masalların tarihinden ve gelişiminden bahsedecek olursak, yüzyıllardır süregelen ve anlatılan masal kalıplarının ataerkil toplum yapısına adapte edildiğini söyleyebilir miydiniz?
Masallar bin yıllardır kulaktan kulağa aktarılan kelamlı kültürün en güçlü metinleri. Masallardan belirli bir kanava vardır. O kanava, anlatıcının yorumuyla şekillenir. Anlatıcı, bir masal kahramanını erkekse bayan, bayansa erkek bile yapabilir. Her anlatı bir gereksinimden ötürü ortaya çıkar. Bazen yalnızca başa çıkamadığımız şeylerle dalga geçmek için, bazen travmalarımızın üstesinden gelebilmek için, bazen uluorta söyleyemediğimiz gerçekleri aktarmak için, bazen yalnızca “yanındayım seni anlıyorum” demek için, bazense deneyimlerimizi aktarmak için anlatma gereksinimi duyarız. Bütün bu hisleri, niyetleri, deneyimleri en kolay aktarabildiğimiz metinlerdir masallar. Sembollerin lisanıyla konuşurlar. Vakit yer algısını kırarlar. Ben, sen, o demezler. Bir kız, bir şehzade, bir prenses derler. Dinleyen kişi için bu çok rahatlatıcıdır.
Eskiden komün halinde yaşayan beşerler ateş başında toplanıp masallar anlatırlarmış. Bu masallar çoklukla ortak bir kaygıyı yok etmek, birlik beraberliği sağlamak, deneyimleri bir sonraki jenerasyona aktarmak üzere gereksinimleri karşılamış. Anaerkil toplum yapısına bakıldığında bayanın nasıl ön planda olduğunu çarçabuk görebiliyoruz. Ocağın bekçisi, şifacı, bilge bayanlar tabiatla özdeş sayıldığından bayana karşı büyük bir hürmet olduğu antropoloji çalışmalarında açıkça görülüyor. Birinci şamanların da bayan olduğu düşünülüyor. Hatta erkek şamanlar ayinlerinde daha güçlü olabilmek için bayan şamanlar üzere giyinip süslenirlermiş. Demirin bulunmasıyla anaerkil toplum yapısından ataerkil toplum yapısına geçilmiş. Asıl kırılma işte o vakitlerde başlamış. Sonrasında esasen Ortaçağ’da bayanları sindirme gayeli ortaya çıkan cadı katli ile birlikte nitekim şifacı, anlatan, bilge bayan darbe almış. Bizim kültürümüzde (yozlaşmamış) aslında bayan el üstündedir. Hürmet görür. Tabiatın lisanını bilir. Ocağın bekçisidir. Lakin bayanın hareket alanı erkekten daha kısıtlıydı elbette. Köy köy gezen masalcılar çoklukla erkekti. Sonrasında zati yeniden alanda derleme yapanların da büyük çoğunluğu erkek olduğu için elbette bu türlü bir süreçte anlatılara erk bir lisanın hâkim olması şaşırtan olmaz.
‘MASAL BİR YORUMDUR, BÜSBÜTÜN BİREYSELDİR’
Masallar genel olarak çocuklara özel görülüyor lakin elbette büyüklerin de birçok masaldan alacağı bir ders ya da çıkarımda bulunacağı bir durum vardır. Genel olarak baktığımızda, bilhassa de bayanların bu masallarda daima art planda ve güçsüz olarak değerlendirildiğini düşünürsek masalların çocuklar üzerinde ya da insan psikolojisi üzerinde olumsuz değerlendirilebilecek bir tarafı olabilir mi?
Masalların tarihine bakıldığında aslında çok sonradan çocuklar için anlatılan metinler olarak görülmeye başlıyorlar. Masallar evvelden çoluk çocuk, genç, yaşlı, bayan, erkek herkesin bir ortadayken anlatıldığı metinlerdir. Sanayi İhtilali’yle birlikte köylerden kentlere göçlerin başlaması, matbaanın icadıyla masalların kitaplara sıkışması, Grimm Kardeşler’in ve Charles Perrault üzere isimlerin masalları çocuklar için yine uyarlayarak anlatmaları üzere süreçler, bu manada masalları ihtilal niteliğinde etkileyen süreçler. Yani masalların binlerce yıldır var olduğunu düşünürsek yalnızca çocuklara anlatılan metinler olarak görülmeye başlanması çok yeni bile diyebiliriz. Ebeveynler evet, bu masal çocuğumu berbat tesirler mi diye endişe duyuyor. Kız çocuklarının kurtarılmayı beklemesini istemiyorlar. Bir kurtla müsabakasından korkuyorlar. Aç gözlü çocuk yiyen bir cadıdan bahsetmenin travma yaratacağından telaş duyuyorlar… Bu liste uzadıkça uzayabilir. Ancak unutulmaması gereken bir şey var ki o da yetişkinlerin aslında çocuktan çok kendilerinin bundan etkilenmesi, korkması. Kaldı ki günümüzde çocuklar tabletlerden başını kaldırmıyor, sanal ortamda geziniyor, televizyonun karşısında yetişkinle birlikte tuhaf diziler izliyor. Asıl endişe verici olan bu. Çocuk, masalın hayal eseri olduğunu düşünüyor. Masal dünyasını bu dünyadan farklı tutuyor.
Size kendi yaşadığım bir örneği anlatayım. Bir gün yengem yeğenime masal anlatırken Külkedisi annesini kaybetmiş diyor ve anlatmaya devam ediyor. Ölmüş diyemiyor. Hem çocuk korkmasın diye hem de tahminen bir çocuğun annesinin ölmesini hakikat bulmadığı için. Masal boyunca yeğenim daima yengeme birebir soruyu soruyor: “Anne, külkedisinin annesi nereye kaybolmuş?” Annesi yanıt veremeyip yalnızca masalı anlatmaya devam ediyor ve sonunda yeğenim yengeme diyor ki, “Lütfen halamı arayıp sorar mısın, o masallar dünyasını güzel bildiği için külkedisinin annesinin nereye kaybolduğunu bize söyler.” Artık burada kim korkuyor, kim masal dünyasının diğer bir hayal âlemi olduğunun farkında, bunu düşünmek lazım. Masal en az iki kişi ortasında göz teması kurularak aktarılan bir metindir. Masalda bir pürüz varsa en az iki kişisinizdir o pürüzü aşmak için çabalayacak olan. Bu çok büyük bir güç manasına geliyor. Çocuk ve ebeveyni ortasında ki bağı güçlendirecek ve itimatla yol alınabilecek paylaşım anı manasına geliyor. Asıl, çocuklar izledikleri dizileri, sanal dünyada oynadıkları oyunları gerçek sanıyor. Bir masal dinledikten sonra uçmaya çalışarak ölen bir çocuk duymadık lakin bir sinema ya da dizi izledikten sonra uçabileceğine inanıp yüksek katlı binalardan kendini boşluğa bırakan çok fazla çocuğun haberini okuduk.
Evet, yetişkinler masallarda geçen kimi ögelerden epeyce rahatsız oluyor ve korkuyorlar. Aslında o kaygı yetişkinin kendi korkusu. Sonuçta masal bir yorumdur, masal büsbütün kişiseldir; okuyanın ya da dinleyenin kendi seyahatidir. Bir masal rahatsızlık veriyorsa bireyin kendi iç dünyasında ortaya çıkmaya çalışan bir yarayı kaşıdığı içindir genel olarak. Çok yaygın kelamlardan biridir: Masallar çocukları uyutur, büyükleri uyandırır…
Kitabın içinde baştan yazılmış birçok masal var. Bu masallardan en çok önemsediğiniz ya da sizin için daha özel bir mana söz eden masal var mı? Hangisi?
Bu kitapta yazılmış masalların içinden iki adedini ben yazdım. Bunlardan biri babaannemden ilham aldığım ‘Akhuş Ağacı’ masalı. Kitapta yer alan bütün masallar benim için çok özel fakat elbette bu masalla farklı bir bağım var. Ben daha küçük bir çocukken babaannem her gece benim küçücük ellerimi avucunun içine alır ve beni o denli uyuturdu. Yıllar sonra ondan ilhamla yazdığım bu masalın benim için yeri başka diyebilirim. İçinde babaannemin bana kendisiyle ilgili anlattığı öykülerle birlikte benim onu bir masal kahramanı olarak hayal dünyamda çıkardığım seyahat var. Bu masal sayesinde ikimiz ortasında kurulan bağ sonsuza kadar yaşayacak ve umarım apayrı insanlara da ilham olacak.