Zaman vakit gündeme gelen Osmanlıca tartışmalarında gündelik siyasetin hayhuyu boğularak dikkatlerden kaç(ırıl)an bir nokta var: Aslında sorun alfabeyi öğrenme problemi değil, Osmanlı dünyasına en küçük detayına kadar vâkıf olma sorunudur.
Osmanlı Türkçesiyle kaleme alınmış kolay bir metni okumak için kabaca 15-20 gün üzere kısa bir müddet kafidir lakin edebi, tarihi ya da bilimsel bir metne tam manasıyla nüfuz edebilmek için önemli bir donanım gerekiyor.
İNALCIK’IN ÖRNEĞİ
“Tarihçilerin kutbu” Halil İnalcık vefatından evvel hazırladığı kitaplardan biri olan Osmanistik Bilimi’ne Katkılar’ın başında Osmanlı kaynaklarını incelerken hakikat yorum yapabilmek için birtakım özel metotlara sahip olmak gerektiğini, bundan ötürü da sıkı bir hazırlık yapmanın gereğini vurguladıktan sonra hazırlıksız yola çıkanların karşılaşabileceği tehlikeyi bir örnekle anlatıyor:
“Bir cizye defterinde ‘despot’ biçiminde okunmuş olan bir terim, aslında ‘dest-bûsî’ terimidir. Dest-bûsî, cizye vergisini toplayan sipahilerin reâyâdan aldıkları bir fotoğraftır ve el-öpme akçesi manasındadır. Aslında gayrimüslim reâyâdan alınan bu baş vergisi, ‘gayrimüslimin hayatının korunması karşılığında alınan bir bağış’ anlayışından kaynaklanmaktaydı. Bu örnek gösteriyor ki, metinlerin okunması ve yorumlanmasında yerleşmiş kurumlar hakkında geniş bilgi gerekmektedir. Münasebetiyle Osmanistik araştırmalarında siyasi, ekonomik ve idari kurumlar bilgisi ayrıyeten bir ehemmiyet arz etmektedir.”
OSMANLICA ÖĞRETİMİNİN İHMAL EDİLEN TARAFI
Son yıllarda Osmanlı Türkçesi öğrenmeye büyük bir ilgi, bu ilgiye yönelik de piyasada pek çok öğretici kitap var. Lakin bu kitapların pek birçoklarında Osmanlı Türkçesinin sadece gramer bilgisine yer verilirken kültür tarafı ihmal ediliyor. Birçok birbirinin kopyası “seçme metinler”den oluşturulan kitaplar ise öğreticilikten uzak. Bu kitapların ortasında Prof. Dr. Şinasi Tekin’in 2 ciltlik Osmanlıca El Kitabı hem hazırlanış formülü hem içeriğiyle bir istisnadır. 1997’de yayınlanan bu kitabın öyküsü otuz yıl kadar geriye gidiyor.
1965’te Harvard Üniversitesi’nden aldığı davet üzerine Amerika’ya giden Şinasi Tekin, birebir yıl uzun vakittir planladığı “Sources of Oriental Languages and Literatures” isimli bir yayın serisi başlattı. Bugün 150 civarında kitaba ulaşan seriyle Tekin’in gayesi, Türk-İslam kültür ve edebiyatlarına ilişkin temel metinlerin kıymetlendirme, çeviriyazı ve tıpkıbasımlarıyla neşredip ilim âleminin istifadesine sunmaktı. Ayrıyeten bugün 56. sayısına erişen, Journal of Turkish Studies ismiyle milletlerarası ilmî bir mecmua çıkarıp editörlüğünü üstlenen Tekin’in en büyük gayesi Türkçenin bir ilim lisanı olarak dünyada gelişip yayılmasıydı.
1976’da kendisi üzere Türkolog olan Prof. Dr. Gönül Alpay ile evlenen Şinasi Bey’in en büyük destekçi ve yardımcısı da eşiydi. Kitapları dizgi makinasında Gönül Hanım diziyor, dünya kütüphaneleriyle irtibat kurup onları abone yapma, mecmuaları paketleyip kargolama işlerini ise Şinasi Beyefendi yapıyordu.
YAZ OKULUNDAN DOĞAN KİTAP
Şinasi Hoca’nın bir hayali daha vardı: Osmanlı tarihi ve edebiyatı üzerine çalışan lisansüstü öğrencilerin kaynakları özgünlerinden okumak için muhtaçlığı olan lisan ve kültür bilgisini sağlamak için bir yaz okulu açmak. Cunda adasındaki meskenlerini bu işe tahsis eden Tekinler, Amerika ve Türkiye’de çalmadık kapı bırakmadı. Maddî imkânların kıtlığı, bürokrasinin hantallığı ve ada halkının önyargılarına karşın 1997 yazında Osmanlıca Yaz Okulu’nda birinci öğrencilerini ağırladı.
Şinasi Tekin, Osmanlıca El Kitabı’nı Osmanlıca Yaz Okulu’nda kullanılmak üzere hazırlamıştı. Okul açıldığından itibaren bu el kitabının kapsamını her yaz biraz daha zenginleştirerek daha yararlı hale getirdi. Ayrıyeten her metnin akabinde lisan, siyasi tarih, iktisat tarihi, kurumlar tarihi ile ilgili “açılamalar” yazdı. Böylelikle 2002’de “Sources of Oriental Languages and Literatures” serisinden yayınladı.
ANLAYARAK OKUMAK
Osmanlıca El Kitabı’nın birinci cildi Osmanlıca metinlerin tıpkıbasımı ve çeviriyazısına ayrılmış. İkinci ciltte ise “tercüme” başlığı altında her dokümanın bugünkü Türkçeye çevirisi yapılmış, “açılamalar” başlığı altında teknik tabirler ve kimi gramer formları izah edilmiş. Bazen de metnin kendisi ve içeriği hakkında genel bilgiler verilmiş (Burada “açıklama”yı çağrıştıran “açılama” sözcüğü dikkatinizi çekmiş olabilir. Şinasi Tekin, Abdülbaki Gölpınarlı’dan ödünç aldığı “açılama” ile bir mevzu ya da tabir hakkında verilen detaylı bilgiye işaret eder. Açıklamayı ise kısa izah karşılığında kullanır). Hazırlanış yolu itibariyle son derece yararlı olan bu kitaba erişmek çok güçtü. Birinci baskısından tam 20 yıl sonra Yeditepe Yayınları tarafından gözden geçirilerek tekrar neşredilen Osmanlıca El Kitabı, elyazmaları ve arşiv dokümanlarını “anlayarak okumak” isteyen herkesin kütüphanesinde olmalı. Bir yandan da Halil İnalcık’ın şu nasihati kulaklarımızda çınlamalı:
“Osmanlı kaynaklarını incelerken hakikat yorum yapabilmek için birtakım özel metotlara sahip olmak gerekir. Bu hazırlığı yapmadan işe girişen araştırmacıların ağır yanlışlara düştüğü ortadadır.”